Het blijft een wat ongemakkelijk einde, de laatste regels van Lao She’s De riksjarenner, een van de grote Chinese romanklassiekers van de twintigste eeuw. Tot dan toe heb je vooral, en vaak kostelijk, meegeleefd met Xiangzi de riksjarenner, de trotse harde werker die aan lagerwal raakt in het vooroorlogse Peking – niet eens zozeer omdat het lot hem telkens dwarszit, maar vooral omdat zijn eigen koppigheid hem steeds weer in de problemen brengt. Tot op het laatst toe wil hij zijn eigen boontjes blijven doppen, zelfs wanneer hij zijn ambitie om een eigen riksja te bezitten allang heeft moeten opgeven en hij zichzelf verbitterd voorhoudt dat hij zijn leven nog liever zelf ruïneert dan dat hij het aan een ander moet opofferen. Het is duidelijk dat Lao She van Dickens hield, al pikte hij dat laatste vleugje zwartheid vast op bij Joseph Conrad, die hij ook een grote inspiratiebron noemde.
Maar dan, in letterlijk de allerlaatste zin van de in 1939 uitgekomen roman, lijkt het opeens gedaan met Lao She’s dickensiaanse medeleven. Terwijl hij in het voorafgaande hooguit een enkele keer uit zijn rol viel, vond ik, en met grote woorden als ‘schuld’, ‘beschaving’ en ‘individualisme’ ineens de toon van een maatschappelijk commentator aannam, lijkt zijn oordeel hier toch echt geveld en laat hij zijn tot dan toe zo menselijk getekende held zo achter: ‘dit ineengestorte egoïstische, ongelukkige voortbrengsel uit de schoot van een zieke beschaving, dit spook van het individualisme dat zijn laatste weg ging!’ Het is bekend dat Lao She geworsteld heeft met het linkse engagement dat in die tijd steeds meer van Chinese schrijvers werd ‘verlangd’, en zo ambivalent als deze slotpassage klinkt, zo klonk hij ook als men hem in interviews naar zijn bedoelingen vroeg – eigenlijk hield hij zich altijd een beetje op de vlakte.
Ik heb me weleens afgevraagd of dat ongemakkelijke ambivalente er niet deels de oorzaak van was dat De riksjarenner in de eerste en tamelijk invloedrijke Engelse vertaling, van de Amerikaanse Evan King, een geheel ander einde kreeg. In Rickshaw Boy uit 1945, dat in 1952 als Ricksha-Boy werd doorvertaald in het Nederlands, sukkelt Xiangzi niet hopeloos zijn eind tegemoet, maar vindt hij juist liefde en geluk. De laatste zinnen in de woorden van de Nederlandse bewerker H. Peters luiden zo: ‘Zij leefde… hij leefde… dat was het voornaamste. Ze waren vrij.’
Strengholt, 1952
Evan King was een pseudoniem van Robert Ward, cultureel attaché voor de Verenigde Staten in China. Op het eerste gezicht zou je kunnen denken dat hij Lao She’s eind ook verrassend vond, of domweg te zwart, maar door de nadruk op vrijheid in zijn versie geeft hij er ook een Amerikaanse draai aan; individualisme lijkt van iets negatiefs iets positiefs geworden. Zoals Richard Jean So in zijn boek Transpacific Community: America, China, the Rise and Fall of a Cultural Network (2016) heeft laten zien, was dat niet helemaal toevallig.
Rickshaw Boy was mede door Kings inspanningen namelijk uitverkoren voor een grote promotiecampagne van de Amerikaanse overheid, die in de na-oorlogse jaren meer begrip voor China wilde kweken, ook via de literatuur. Nobelprijswinnaar Pearl Buck en de al vrij bekende tweetalige schrijver Lin Yutang waren om aanbevelingen gevraagd en Lao She leek, mede door zijn voorzitterschap van de Anti-Japanse Schrijversfederatie in China, een goede keus. En toen Rickshaw Boy ook nog eens een groot succes bleek te worden, het stond in 1945 in de top tien van bestverkochte boeken in Amerika, ongekend voor een Chinese roman, en het State Department verspreidde het boek ook onder Amerikaanse legertroepen in Azië, werd Lao She zelfs uitgenodigd naar VS, waar hij drie jaar verbleef, tot in 1949, toen in China de communistische Volkrepubliek werd uitgeroepen.
Toch zou het voor Lao She allemaal een verwarrende ervaring worden, die tijd in Amerika. Pas toen hij aankwam, namelijk, kreeg hij lucht van de vrijheden die Evan King zich had veroorloofd, en die bovendien verder gingen dan het andere einde. King had er twee personages bij verzonnen en het boek hier en daar ook stilistisch opgesmukt – soms leek het alsof de zelfverklaarde ‘ambachtsman’ Lao She die zaken nog erger vond dan het Amerikaanse tintje dat zo goed bij de overheidscampagne paste. Hij heeft King jarenlang brieven geschreven om hem ervan te weerhouden ooit nog boeken van hem te vertalen, en schijnt met Pearl Buck zelfs een rechtszaak te hebben overwogen omdat King zich, gesteund door het succes, nooit erg ontvankelijk toonde.
Er wordt wel gezegd dat Lao She’s diepere dickensiaanse sentiment Kings aanpassingen domweg overleefde, en dat daarin toch echt de reden voor het succes moet hebben gelegen. Richard Jean So betoogt in zijn studie dat je in De riksjarenner ook wel degelijk een voor onafhankelijkheid vechtende ploeteraar kunt terugvinden, wat alles te maken heeft met Lao She’s vertellersrol. Inderdaad: het hele boek blijft Lao She dicht bij zijn personage, maar soms lijkt hij even afstand van hem te nemen – de kleine stijlbreuken die ik hierboven noemde.
De uit Amerika overgewaaide populariteit resulteerde in 1948 ook in deze kleine bibliofiele uitgave van een kort verhaal van Lao She, ‘De laatste trein’. (Over het vervolg van de reeks is niets bekend.)
De Amerikaanse pers ontving de roman ook niet per se als een boek met een boodschap, maar meer als een naturalistisch verhaal over ongelijkheid, meldt So. Interessant is dat er in een bespreking van de Nederlandse doorvertaling, in het Nieuwsblad van het Noorden uit 1952, zelfs geen enkele Amerikaanse klank te horen valt. De recensent stelt voorop dat ‘Lau Shaw in zijn uitstekende en boeiende roman de slechtheid van de mensen heeft willen tekenen’ en dat het ‘geen opwekkende roman’ is. Er straalt wel ‘een vriendelijk optimisme’ uit, vindt hij, maar dat schrijft hij toe aan de wijsgerigheid van de Chinees, die weet ‘dat het leven slechts weinigen een overmaat van vreugde schenkt’. ‘Door dit te vertellen gaf Lau Shaw ons een zeer wijze les.’
Verwarrend kortom, voor Lao She, maar het zou nog verwarrender worden. In Amerika werkte hij met een andere vertaler, de in China geboren misionarissendochter Ida Pruitt, aan de Engelse uitgave van zijn nieuwe roman, Vier generaties onder één dak, een groot driedelig werk over de Chinees-Japanse oorlog, dat hij enkel nog in manuscriptvorm had. Pruitt sprak Chinees, maar las het niet, en hun werkwijze was dat Lao She haar dicteerde en onderwijl aanpassingen maakte in de Chinese tekst om hem beter geschikt te maken voor het Engelstalige publiek. Lao She, die veel Engelstalige literatuur las en in de jaren twintig ook vier jaar in Londen had gewoond, had daar namelijk wel ideeën over. Beschrijvingen van historische zaken en lokale gewoonten zouden voor een Chinese of Engelse lezer anders kunnen werken, meende hij bijvoorbeeld, hij schrapte daar vaak in en zocht eerder naar manieren om iets wezenlijks over de Chinese mentaliteit of manier van denken over te brengen; hij zag het echt als een intercultureel project dat de vertaling van zijn ene boek oversteeg.
Toch liep ook deze toch zo intensieve samenwerking mis op het stilistische vlak: waar King de tekst te veel naar zich toetrok, wilde Pruitt juist weer te veel aan het Chinees vasthouden, door typisch Chinese uitdrukkingen zo letterlijk mogelijk te vertalen, bijvoorbeeld, voor een exotisch effect. Ook met haar wilde Lao She daardoor liever niet meer verder werken na deze roman, te meer omdat Pruitt zich ondanks hun uiteenlopende opvattingen voortaan graag als co-auteur vermeld wilde zien. Maar wel zag hij The Yellow Storm, zoals de uiteindelijk veel kortere bewerking van het origineel ging heten, in 1951 opnieuw een groot succes worden, en zijn reputatie dus veel goed doen. Zoveel zelfs dat zijn naam in de jaren erna ging rondzingen voor de Nobelprijs – ook al weten we inmiddels, nu de Nobelarchieven uit die tijd openbaar zijn geworden, dat hij tot zijn dood in 1966 nooit is genomineerd.*
De uitgave van People’s Literature, 1955
Lao She moet zich behoorlijk verloren in vertaling hebben gevoeld. En als dat nog een bitterzoet gevoel te noemen is, toen hij in de jaren vijftig weer terug in China kwam, zou het eerder bitter dan zoet worden. Zoals veel schrijvers ging hij erin mee om zijn werk onder het nieuwe politieke regime in aangepaste vorm te laten verschijnen – de andere optie was niet meer publiceren, waarvoor bijvoorbeeld zijn tijdgenoot Shen Congwen koos. Vaak kwam het er in die jaren op neer dat bepaalde passages met een niet al te positieve portrettering van revolutionairen, of van de revolutie in het algemeen, het moesten ontgelden, en dat was ook het geval bij De riksjarenner. Maar ironisch genoeg kreeg die nog altijd allerpopulairste roman van hem in de nieuwe uitgave van 1955 wederom een ander einde…
In zijn nawoord erbij verklaart Lao She kortweg, en gebruik makend van het inmiddels heersende jargon, dat hij destijds uiteraard wel zijn sympathie met ‘de werkende klasse’ had betuigd in het boek, maar hen ‘geen uitweg’ uit hun toestand had geboden. Oftewel, ook voor het nieuwe China was zijn boek dus eigenlijk te zwart, te weinig hoopvol. Het nieuwe einde was evenwel geen herschrijving, het laatste anderhalve hoofdstuk werd er zomaar afgeknipt, waardoor Xiangzi’s einde weliswaar nog altijd niet zomaar rooskleurig was, maar alles wel iets meer open werd gelaten, met als laatste zin: ‘In leven blijven was alles, het was niet nodig ergens over na te denken.’ Tja, nog altijd ambivalent, zou je kunnen zeggen.
De verschillende eindes zouden in Nederland nog voor enige verwarring zorgen toen er in 1979 een nieuwe Nederlandse vertaling verscheen, ditmaal direct uit het Chinees en uit de oorspronkelijke jaren-dertigversie. Het was zelfs de eerste directe vertaling van een moderne Chinese roman in ons taalgebied, en de maker was Daan Bronkhorst. In een bespreking in Vrij Nederland had schrijver Maarten ’t Hart echter zo zijn twijfels bij Bronkhorsts opmerking, in zijn nawoord, over Evan Kings alternatieve einde uit 1952, want volgens de hem ‘ten dienste staande bronnen’ had Lao She zelf eerst een ‘happy end’ geschreven en dat ‘pas in 1950/51 herzien’. Een vergeeflijk foutje van ’t Hart, maar gezien Lao She’s geschiedenis toch ergens pijnlijk.
Meulenhoff, 1979
Want je gaat Lao She soms weleens als de onfortuinlijke Xiangzi zien, een ploeteraar en een speelbal tegelijk. Aan de ene kant was hij koppig en ambitieus, maar anderzijds zou je je ook kunnen afvragen: lag het nu allemaal aan hem of aan de maatschappij? Hij was duidelijk niet ongevoelig voor maatschappelijke kwesties, zie zijn rol in de Anti-Japanse Schrijversfederatie en zijn latere functie bij de Schrijversbond, maar hij twijfelde ook vaak. De aanpassingen in De riksjarenner had hij geaccepteerd, maar voor de Chinese uitgave van Vier generaties onder één dak alias The Yellow Storm werden de aanpassingen hem te veel en besloot hij te wachten ‘op betere tijden’. (Het boek verscheen postuum, gebaseerd op de Engelse versie, en werd recentelijk nog eens herzien en uitgebreid op basis van later ontdekte aantekeningen van de samenwerking met Ida Pruitt.) En in zijn beroemde toneelstuk Het theehuis uit 1957 bewandelt hij weer een politieke middenweg, door wel duidelijk ‘het volk’ aan het woord te laten, maar opnieuw niet het ‘verlangde’ optimisme uit te dragen. En ten slotte weten we dat ook zijn dood niet van dit alles los te zien is: de precieze omstandigheden zijn nog altijd niet opgehelderd, maar aan het begin van de Culturele Revolutie werd hij zo hevig bekritiseerd en mishandeld als ‘contrarevolutionair’ dat hij zich, eind augustus 1966, verbitterd en vernederd, het leven zou hebben benomen (zie: Een herdenkingsteken van water).
Misschien is het ambivalente einde van De riksjarenner domweg Lao She ten voeten uit. Goed dus dat we het in het Nederlands kunnen lezen zoals het bedoeld is – al is het intussen misschien wel tijd voor een mooie herdruk van die kostbare vertaling die we in ons kleine taalgebied hebben.
* Wel genomineerd werd Lin Yutang, in 1940 en 1950.
Vandaag is het de 139e verjaardag van Lu Xun, de vader van de moderne Chinese literatuur. Al een paar keer las ik in Chinese stukken dat hij zijn vijftigste, in 1930 (volgens de Chinese kalender), gevierd zou hebben in een ‘Nederlands restaurant’ in Shanghai. Een Nederlands restaurant? Even geleden zocht ik eens wat verder: het bleek om het restaurant Surabaya te gaan, dat door een Nederlander werd uitgebaat. Lu Xun zat dus aan de rijsttafel, naar alle waarschijnlijkheid in dit gebouw – het is veelvuldig gedocumenteerd – aan de huidige South Chongqing Road, nummer 182.
Dat men het allemaal uitgeplozen heeft, komt doordat het een bijzondere en in zekere zin beladen gebeurtenis was, die is opgetekend door de verrassende organisator ervan, de Amerikaanse journaliste Agnes Smedley (1892-1950). Zij was destijds China-correspondent, maar ook communistisch activist, en in die laatste hoedanigheid had ze contacten met de Liga van Linkse Schrijvers in Shanghai, waarvan Lu Xun, tegen wil en dank, de erevoorzitter was.
De Liga was het die haar, als buitenlandse, had gevraagd het verjaardagspartijtje voor Lu Xun te organiseren, omdat dat veiliger zou zijn. De communistische schrijversbeweging, net eerder dat jaar opgericht, was algauw door de regerende Nationalistische Partij ondergronds gedreven, en haar leden werden, soms tot in de dood, vervolgd. De maar liefst honderd genode kunstenaars en intellectuelen werden dan ook stilletjes en enkel mondeling benaderd.
In haar boek Battle Hymn of China (1944) beschrijft Smedley hoe ze de beroemde Lu Xun, ‘the Gorky of China’, die avond, op de 17e september, voor het eerst ontmoette – ze lijkt domweg star struck:
Lu Hsün, accompanied by his wife and small son, arrived early, and I met, for the first time, the man who became one of the most influential factors in my life during all my years in China. He was short and frail, and wore a cream-coloured silk gown and soft Chinese shoes. He was bareheaded and his close-cropped hair stood up like a brush. In structure his face was like that of an average Chinese, yet it remains in my memory as the most eloquent face I have ever seen. A kind of living intelligence and awareness streamed from it. He spoke no English, but considerable German, and in that language we conversed. His manner, his speech, and his every gesture radiated the indefinable harmony and charm of a perfectly integrated personality. I suddenly felt as awkward and ungracious as a clod.
Lu Xun, geportretteerd op zijn 50e verjaardag
In zijn speech bij het diner, schrijft Smedley, gaf Lu Xun nogmaals uiting aan zijn reserves over de beweging voor proletarische literatuur, waarvoor de Liga hem almaar probeerde te winnen. Lu Xun, de man die zoals bekend zijn studie medicijnen opgaf om het volk voortaan ‘met de pen’ te genezen, heeft niettemin zijn leven lang gekampt met twijfels over het nut en de invloed van zijn schrijven. Beroemd is zijn gedesillusioneerde reactie op een verzoek om een bijdrage voor het geëngageerde tijdschrift Nieuwe jeugd in 1918: hij zag een ‘ijzeren huis’ voor zich, zonder ramen of deuren, waarin slapende mensen onbewust de verstikkingsdood tegemoet gingen; als hij er nu een paar wakker zou maken, zouden die ongelukkigen alleen maar hun onontkoombare dood onder ogen moeten zien. De proletarische literatuur die de Liga voorstond leek hem daarbij nog eens te veel een intellectuele exercitie, die weinig met echte ervaring, leven en lijden te maken had, aldus Smedley. Tot aan zijn dood, zes jaar later, bleef dit voor hem een groot gevecht, met zichzelf en met zijn collega-schrijvers.
Het schijnt een van de weinige gelegenheden geweest te zijn waarop Lu Xun zich ten overstaan van de Liga zo uitsprak, tot teleurstelling van menige aanwezige. Maar Smedley, met haar ‘lifelong hostility to professional intellectuals’, begreep hem, en was het van harte met hem eens.
Het is waarschijnlijk toeval dat dit alles zich afspeelde aan een ‘Nederlandse’ rijsttafel; gezien de omstandigheden zocht Smedley vermoedelijk gewoon naar een buitenlands restaurant. Toch weten we dat Lu Xun zijn leven lang een bijzondere band met Nederland heeft gehad, namelijk via een boek, dat hij bovendien vlak tevoren, in 1928, had vertaald: De kleine Johannes van Frederik van Eeden. Hij kreeg het voor eerst onder ogen in 1906, als twintiger, en vertaalde het sindsdien in stukjes en beetjes, via het Duits. Over waarom het boek hem zo dierbaar was, en hoe het Hollandse duinlandschap hem naar zijn eigen kindertijd terugvoerde, heeft vertaler Klaas Ruitenbeek geschreven in De Gids.
Toen er in 1939 voor het eerst een moderne Chinese roman in het Nederlands werd vertaald, Schemering over Sjanghai van de schrijver Mao Dun, kon je aan de flaptekst wel merken hoe nieuw en bijzonder dat was. ‘Sjanghai!’ klonk het enthousiast. Het ‘Parijs van het Oosten’ was ‘nu het brandpunt der wereldbelangstelling’ en ‘op het juiste moment’ verscheen dan ook ‘een boeienden roman, die ons het werkelijke, tegenwoordige Sjanghai met de oogen van een Chinees laat zien’.
Benieuwd naar hoe die uitgeversaanprijzing destijds bij het lezerspubliek viel, dook ik het internet eens in, waar ik, onder andere via de mooie website Delpher, uit oude kranten en tijdschriften enkele recensies wist op te diepen. De reacties kwamen me eerlijk gezegd wat bekend voor.
Sprak de Heldersche Courant zonder meer van ‘meesterschap’ en vond de Telegraaf dat Mao Dun een ‘beklemmend en angstig beeld van het Verre Oosten met realistische kleuren schildert’, iets vaker waren er helaas bedenkingen te lezen. Het Utrechts Nieuwsblad oordeelde: ‘De inlichtende waarde van het boek dunkt mij, althans in vertaling, grooter te zijn dan de literaire.’ En de katholieke Boekengids uit Vlaanderen voegde er streng aan toe: ‘Een diepere kijk op de Chineesche ziel, die men van den schrijver, zelf Chinees, zou verwachten, geeft het boek niet.’
Nu was Schemering over Sjanghai misschien ook meer een grote, caleidoscopische schets van het stadsleven dan een psychologisch drama, maar toch: in die wat gedateerde termen staat hier eigenlijk te lezen hoe Chinese romans ook later, door de jaren heen, nog geregeld zouden worden ontvangen – met een iets te grote nadruk op de vraag wat het boek je over China zou kunnen leren. Al is het op zich een begrijpelijke vraag, gezien de onbekendheid van land, cultuur en literatuur, hij kan het blikveld ook beperken.
Het deed me, om bij Shanghai te blijven, denken aan de reacties op de roman Shanghai baby van Wei Hui uit 1999 – een nieuwe, hippe getuigenis van het destijds net heroplevende kosmopolitische karakter van de stad, die uiteraard zo lang in de socialistische luwte had gelegen.
Behalve Wei Hui’s ontboezemingen op het gebied van sex, drugs & dance, waren vooral haar vele verwijzingen naar de westerse cultuur de attractie van het boek – al werden die in de kritiek direct als wel wat al te parmantig weggezet. In een Nederlands radioprogramma werden haar iets te luid beleden schrijversaspiraties zelfs hardop lachend besproken. Hoe dan ook: toch bespraken ze het boek maar, en Shanghai baby beleefde een voor een Chinese roman zeldzame vier herdrukken. De nieuwsgierigheid naar het ‘tegenwoordige Sjanghai’, gezien door ‘de oogen van een Chinees’, was ondanks alles groot.
Het is natuurlijk lang niet eenvoudig om een vreemde literatuur als de Chinese in de rest van de wereld evenwichtig voor het voetlicht te brengen. Maar toch is het in dit geval jammer dat een andere Shanghai-roman, die net voor Shanghai baby verscheen, zo onderbelicht is gebleven. Want het grote Lied van het eeuwig verdriet (1995) van schrijfster Wang Anyi, dat in het Engels, Frans, Spaans en Italiaans werd vertaald maar weinig weerklank vond, kijkt nou juist met een kritische, ironische blik naar die jonge generatie van Wei Hui.
In het boek aanbidt een romantische jongeling een voormalige ‘miss Shanghai’ uit de jaren 1940, terwijl grande dame Wang Anyi juist fijntjes laat zien hoe de gewezen schoonheidskoningin slechts derde werd bij die verkiezing, en hoe zij in de communistische decennia daarna een grijs en onopvallend leventje als vrijgezelle verpleegster leidde. Het boek mag zijn gebreken hebben, het grijze leven wordt wellicht wat breed uitgemeten, toch wordt er wel degelijk een ‘Chineesche ziel’ blootgelegd, als je bijvoorbeeld kijkt naar het karakteristieke taaie overleven van de heldin.
Heeft Lied van het eeuwig verdriet gewoon wat minder ‘inlichtende waarde’ voor een nieuwsgierig westers publiek? Of is dat publiek toch wat verblind door het opzichtige westerse appeal van Shanghai baby? De opvallende belangstelling voor Shanghai is wat dat betreft tekenend – in de flaptekst uit 1939 hierboven werd de stad immers al als ‘smeltkroes der Oostersche en Westersche cultuur’ aangeprezen.
In dat opzicht is een andere roman hier interessant, de klassieker Belegerde vesting van Qian Zhongshu, verschenen in 1947 en in 2013 (door ondergetekende) in het Nederlands vertaald. Het boek vertelt over Chinese studenten die in de jaren 1930 van Europa terugkeren naar Shanghai, en de schrijver, een bolleboos en polyglot, doorspekt zijn satire met grappen in allerlei talen, van Frans en Latijn tot klassiek Chinees. Het geheel wordt daarom vaak kortweg geduid als een confrontatie tussen het moderne Westen en het traditionele China, maar eigenlijk ligt het wat genuanceerder. De meeste studenten blijken overzee namelijk niet zoveel te hebben uitgevoerd, terwijl het mondaine wereldje van Shanghai hen juist bewonderend onthaalt als de toekomst van het land. Beide partijen wordt zo een spiegel voorgehouden.
Bovendien schuilt er in hoofdpersoon Hongjian, een wat sukkelige, zelfverklaarde schopenhaueriaan, een heel wat conservatievere, vadervrezende ziel dan hij wil toegeven. Als hij na een mislukte carrièrestap een huwelijk met de aanvankelijk bescheiden ogende Roujia inrolt, blijkt deze jonge vrouw, die nooit in het buitenland is geweest, een sterker, zelfstandiger denkend type dan hij.
Verkijk je niet op al het westerse in Shanghai, lijkt Qian Zhongshu met een knipoog te zeggen, het moderne komt niet per se van buiten. Gezien de vele geleerde essays over taal en literatuur die Qian schreef, waarin hij juist altijd vergelijkingen en verbindingen zocht tussen oost en west, is dat heus geen overtrokken conclusie. En om een nog boudere stelling te wagen: misschien voorzag hij daarmee zelfs wel hoe het er in de wereld zou uitzien in de 21e eeuw, kort na zijn dood. Heeft de westerse blik zich immers niet wat al te veel op de westerse kant van China gericht, terwijl het land op andere manieren sterker werd?
Dat is nog eens lezen met Chinese ogen, zou je kunnen zeggen.
Een prikkelende Biblion|NBD-recensie van Wie wij zijn – een literaire kennismaking met China:
Modern Chinees proza van dertien auteurs als kennismaking met de moderne Chinese literatuur. Elf soms zeer korte vertellingen, twee prozagedichten en een voorwoord dat leest als een verhaal. Surrealistische vertellingen met veel geweld en misère, realistische vertellingen met vaak ook veel verdriet, filosofische stukjes over het typisch Chinese meisje of de gauw getrapte Chinese lange tenen. Over smaak valt niet te twisten, als smaakmaker om meer te lezen van de hier vertaalde dertien auteurs is er voor elk wat wils. De vertalingen zijn uitstekend, evenals de bibliografie, zodat het zoeken naar meer werk van deze schrijvers gemakkelijk is. Of het voorwoord, van een Nederlandse auteur, ook een verhaal is of realiteit, is een prettige vraag waar de lezer mee achterblijft.
Vandaag vijftig jaar geleden ‘wierp Lao She zich in de rivier’, zoals men het in China meestal zegt als men het over de sterfdag van de geliefde schrijver heeft. Op 24 augustus 1966, aan het begin van de Culturele Revolutie, verdronk Lao She, die we in de lage landen vooral kennen van zijn beroemde roman De riksjarenner, zich in het Taipingmeer in Peking.
Geheel opgehelderd zijn de omstandigheden van zijn dood niet. Voor velen is zijn zelfmoord een gevolg van de vernederingen en mishandelingen die veel intellectuelen tijdens die ‘bloedige augustus’ ondergingen. Sommigen beweren dat hij zou zijn bezweken aan het geweld van een hevige ‘strijdsessie’ bij de Confuciustempel, waarvoor hij die dag immers was gesommeerd. Alles wat zeker is, is dat hij de 24e ’s ochtends zijn huis verliet en de volgende dag in het water werd gevonden.
Op dezelfde dag vijftig jaar later ben ik gaan kijken naar de plek waar vroeger het Taipingmeer lag, net buiten de oude stadsmuur van Peking. Tegenwoordig is er een klein park, langs de oude stadsgracht. Geen herdenkingsteken te vinden, geen plakkaat of steen, maar een man die er waterkalligrafie aan het beoefenen was, maakte deze voor me, een tijdelijke.
老舍投江 : ‘Lao She werpt zich in de rivier’Park op de plek van het oude TaipingmeerLao SheVertaling Daan BronkhorstDe kalligraaf
Uit Belegerde vesting, vertaald door Mark Leenhouts
红海早过了，船在印度洋面上开驶着，但是太阳依然不饶人地迟落早起，侵占去大部分的夜。
Het schip had de Rode Zee al achter zich gelaten en doorkruiste inmiddels de Indische Oceaan, maar de zon ging nog altijd onverbiddelijk laat onder en onverbiddelijk vroeg op, bijna volledig bezit nemend van de nacht.
Het is een bijna traditionele romanopening, maar wel een met een randje. De zon die bezit neemt van de nacht, dat staat er niet zomaar, zoals de tweede zin laat zien:
De nacht die half doorschijnend leek, als in olie gedrenkt papier: ze werd omhelsd door de zon, innig, stevig, en misschien zelfs wel bedwelmd, want ook na het wegkwijnen van de avondschemer behield de hemel nog steeds een rode blos.
De zon als een zwoele maar hardhandige minnaar – een speels beeld, maar bij een schrijver als Qian Zhongshu (1910-1998), China’s grootste boekenwurm en polyglot, die lustig met citaten en taalgrapjes strooide, mag je bij zulke luchtigheid beslist op je hoede zijn – ook als vertaler.
Het is geen onbekend procedé om in de eerste zinnen een hint naar het grondthema van de roman te verwerken, en in het Chinees kan dat vaak subtiel door een spel met woorden. Het duurde even voordat ik het zag, maar ‘bezit nemen’ door te ‘omhelzen’ roept toch onmiskenbaar associaties op met de titel van de roman, Belegerde vesting – zeker als je weet dat die op het huwelijk slaat. Al snel in het boek halen de personages, jonge Chinese intellectuelen die we op het bovenstaande, uit Frankrijk afkomstige schip leren kennen, een Frans gezegde aan: ‘het huwelijk is een belegerde vesting, een forteresse assiégée, zij die buiten staan willen naar binnen, zij die erin zitten willen eruit.’ De guitige beeldspraak zou je dus als een mooie opmaat voor een huwelijkssatire kunnen zien, al blijven het natuurlijk ondertonen.
Maar ondertonen genoeg in deze openingspassage: ook de meer militaire connotaties van de titel vinden we erin terug. Verderop in de alinea lezen we namelijk dat de scène zich afspeelt in de zomer van 1937 en dat het schip op weg is naar China, waar de zomerhitte op dat moment als een ‘voorteken van wapengekletter’ wordt beschouwd. Chinese lezers weten dan onmiddellijk dat hier het begin van de oorlog tegen Japan wordt bedoeld, die uiteindelijk zou opgaan in de Tweede Wereldoorlog. En veel van hen weten nu ook waarom de zon aan het begin als een overweldiger werd neergezet. In het Chinees klinkt de letterlijke betekenis van de landsnaam ‘Japan’ nu eenmaal wat sterker door: ‘land van de rijzende zon’. Japan zou vanaf die zomer grootscheeps China binnenvallen en flinke delen van het land ‘in bezit nemen’.
Voor dat ‘bezit nemen van’ in de eerste zin gebruikt Qian Zhongshu eigenlijk een woord waarin het militaire karakter nog iets meer naar voren komt: ‘bezetten’, of preciezer gezegd ‘innemen’. Hij speelt met de dubbele betekenis van die termen: de dagen op de Indische Oceaan zijn zo lang dat de zon het grootste deel van het etmaal ‘inneemt’ en dus als het ware een stuk van de nacht ‘bezet’, je zou zelfs kunnen zeggen ‘terrein verovert’ op de nacht. In mijn Nederlandse vertaling koos ik ‘bezit nemen van’ omdat dat beter aansloot op de amoureuze connotaties van de tweede zin: ‘omhelzen’, ‘bedwelmen’, ‘blos’… Iets met ‘veroveren’, alle amoureuze connotaties ten spijt, was helaas te veel van het goede geweest – te nadrukkelijk vergeleken met het Chinees. Misschien ook wel omdat de westerse lezer de Chinees-Japanse oorlog natuurlijk niet zo op zijn netvlies heeft.
Bovendien is het de bedoeling dat die toespeling op de oorlog alleen maar ‘meeklinkt’ – zoals de oorlog ook slechts het decor vormt van de roman. Qian Zhongshu werd bij verschijning van zijn boek in 1947 nota bene verweten dat hij zich wel erg afzijdig had gehouden van ‘de wereld’ en het in die ontwrichtende tijden bestaan had om zoiets banaals als het huwelijk onder de loep te nemen. Al te lang moet er dus niet bij stilgestaan worden; sterker nog, meteen in de tweede alinea duiken we al in de even concrete als kluchtige liefdesperikelen van de scheepspassagiers…
Qian Zhongshu’s zinnen bevatten heus niet altijd van die dubbele bodems, zoals gezegd wilde hij wat van zijn openingszinnen maken. Toch is er op elke pagina wel een woordgrapje of een verrassende vergelijking te vinden, die me naast de nodige gniffelbuien ook aardig wat hoofdbrekens hebben bezorgd. Zo bezien zette deze openingspassage ook voor de vertaler direct de toon.
Qian Zhongshu (1910-1998) staat bekend als misschien wel de grootste twintigste-eeuwse literator van China, en tegelijkertijd als de grootste bespotter van het moderne Chinese literatendom. Hij was een ware ‘omgevallen boekenkast’, die zijn verbluffende belezenheid – in zowel het klassiek Chinees, Grieks en Latijn als het Frans, Duits, Engels, Spaans en Italiaans – wist te koppelen aan een luchtig en soms venijnig gevoel voor humor. Het beste voorbeeld daarvan blijft zijn grote satirische roman Belegerde vesting uit 1947, een boek dat elke Chinees kent.
De boekenliefde zat er al jong in bij Qian. Hij werd geboren in een oud geleerden-geslacht te Wuxi, een stadje nabij Shanghai. Zijn vader was een literair historicus van de oude, confucianistische stempel, die hem van kleins af een strenge opvoeding in de klassieken gaf. Maar misschien was de liefde wel aangeboren, getuige de vaak aangehaalde overlevering van zijn eerste verjaardag. Tijdens het traditionele Chinese ‘grijpspelletje’, waarbij een aantal verschillende spulletjes voor de eenjarige wordt uitgestald om zijn karakter te bepalen, greep de kleine Qian spontaan naar een boek. Prompt kreeg hij als nieuwe roepnaam Zhongshu, wat letterlijk ‘die boeken koestert’ betekent.
Qian (de familienaam komt in het Chinees vooraan) groeide op in de vroege jaren van de Chinese Republiek, gesticht na de val van het keizerrijk in 1911. In die tijd van toenemende westerse invloed was het niet vreemd dat hij, vanwege zijn vroeg ontdekte talenknobbel, op zijn veertiende naar een Engelssprekende missieschool werd gestuurd. Spoedig daarna maakte hij als veelbelovend student vreemde talen zijn opwachting aan de beroemde Tsinghua Universiteit in Peking. Op Tsinghua, waar hij allengs de reputatie van een wat eenzelvige, zelfs ongenaakbare boekenwurm en citatenverzamelaar verwierf, ontmoette hij zijn toekomstige vrouw Yang Jiang, die zich later zou ontwikkelen tot een bekend schrijfster en vertaalster, onder andere van Plato en Don Quichot. Samen met haar vertrok hij in 1935 voor twee jaar naar Oxford, waar hij met een studiebeurs zijn B.Litt. behaalde, ook al las hij er naar eigen zeggen vooral detectives. Qian heeft een reeks aan literair-wetenschappelijke artikelen in het Engels nagelaten (vaak onder zijn verengelste naam C.S. Ch’ien), maar toch beweren bronnen dat zijn veeltalige boekenkennis in Oxford niet zozeer imponeerde als wel een wat gedateerde indruk maakte.
Na nog een jaartje in Parijs keerde het jonge stel, met inmiddels een dochter, in 1938 terug naar China, waar net een jaar eerder de tweede oorlog tegen Japan was uitgebroken, die uiteindelijk zou opgaan in de Tweede Wereldoorlog. Het Japanse imperialisme had in 1894-95 al tot een eerste oorlog met China geleid, en na verspreide gevechten gedurende de jaren dertig van de twintigste eeuw viel Japan in de zomer van 1937 wederom grootscheeps China binnen. Al snel werden grote delen van het noorden en de oostkust bezet en kwam er een vlucht naar het binnenland op gang, zowel van burgers als van overheidsinstanties. Het was ook in die vrije zone dat Qian aanvankelijk werk vond, als docent aan de daar opgerichte Verenigde Zuidwestelijke Universiteit, een provisorisch samenwerkingsverband van drie grote noordelijke universiteiten. Het zou later model komen te staan voor de Driebondsuniversiteit in Belegerde vesting.
Vanaf 1941, na de Japanse aanval op Pearl Harbour, kwam Qian door het oorlogsgeweld vast te zitten in Shanghai, waar de buitenlandse concessiewijken een onbezet eilandje vormden. Er volgden sobere oorlogsjaren, waarin Yang en Qian beiden hun literaire debuut maakten, zij vooral als toneelschrijfster, hij in eerste instantie als essayist. Hij baarde opzien met een serie korte essays waarin hij, kwistig citerend uit de wereldliteratuur, speelse filosofietjes opzette over bijvoorbeeld de betekenis van ramen ten opzichte van deuren (zie Het trage vuur 46, juli 2009), maar zich ook vrolijk maakte over de modieuze, ‘pasklare’ ideeën van zijn tijd, met stukjes over thema’s als ‘literatuurblindheid’ of de nutteloosheid van schrijvers (zie Armada 63/64, augustus 2011). Deze essays verzamelde hij uiteindelijk in een kleine bundel met de veelzeggende titel In de kantlijn van het leven (1941). De zaken waar hij zich mee bezig wenste te houden, zei hij tongue-in-cheek, waren immers maar banaal in de ontwrichtende tijden waarin China verkeerde.
Toch bedoelde hij dat laatste wel iets serieuzer dan het klonk: Qian plaatste zich welbewust in de marge, samen met een kleine minderheid van ‘onafhankelijke’ schrijvers die niets zagen in het steeds sterker wordende politieke engagement in linkse literaire kringen. Een engagement dat zich na de capitulatie van Japan alleen maar uitbreidde, gevoed als het werd door de zich nog jarenlang voortslepende burgeroorlog tussen de communisten en de nationalisten. Het is niet dat de maatschappij Qian niets deed, hij vond alleen dat schrijvers hun rol daarin niet moesten overschatten. Iets wat hij illustreerde door met smaak het ijdele karakter van veel van zijn beroepsgenoten te fileren, bijvoorbeeld in zijn beroemde satirische verhaal ‘Inspiratie’ uit de bundel Mensen, beesten, geesten (1946), waarin een Chinese schrijver zijn werk in het Esperanto laat vertalen om zo meer kans te maken op de Nobelprijs.
De eerste druk van Belegerde vesting uit 1947
Nog duidelijker komt dat satirisch vermogen naar voren in Belegerde vesting, dat Qian in diezelfde jaren schreef – jaren, zoals hij in zijn voorwoord zegt, waarin ‘de wereld hem wee deed’. De roman verscheen in 1946 als feuilleton in een literair tijdschrift en in 1947 als boek. De oorlog is in de roman slechts op de achtergrond aanwezig, maar als Qian iets aantoont is het dat zijn jonge, verwesterde generatiegenoten zich er totaal geen raad mee weten en zich eerder druk lijken te maken om hun carrière en hun huwelijk. Zou de titel ‘belegerde vesting’ in eerste instantie nog kunnen slaan op het belegerde Shanghai, waar de roman zich grotendeels afspeelt, algauw laat Qian zijn personages het Franse gezegde over het huwelijk aanhalen: ‘het huwelijk is een belegerde vesting, zij die buiten staan willen naar binnen, zij die erin zitten willen eruit’. Het grote conflict van de roman is dan ook dat tussen de beknellende banden van het traditionele, gearrangeerde huwelijk en de zelfbeschikkingsdrang van de moderne, hoogopgeleide jongere. Maar onder Qians ironische pen is dat geen simpel gevecht tussen goed en kwaad, geen aanklacht tegen het een of een pleidooi voor het ander. De uit het buitenland teruggekeerde jongere wordt door Qian even belachelijk gemaakt als het bekrompen Shanghainese milieu dat hem binnenhaalt als een grote belofte – en een goede huwelijkspartij. Hoofdpersoon Fang Hongjian, de gesjeesde doctor, is duidelijk geen van beide: hij is een charmante nietsnut die het leven maar niet naar zijn hand kan zetten, en als een cynisch, schopenhaueriaans stekelvarken zijn eenzame pad afsukkelt.
De roman werd indertijd dan ook ontvangen als een opvallend apolitiek boek. Men prees het vooral om zijn compositie en psychologie, die het voor velen een van de meest voldragen romans van de toen nog jonge moderne Chinese literatuur maakten. Meer geëngageerde critici vonden het echter maar een simpel verhaal met simpele personages, waarin alles enkel in dienst stond van Qians vrolijke vertoon van eruditie. Toch betogen latere commentaren dat Qians tomeloze citeerdrift en cross-culturele grapjes wel degelijk een functie hebben in de Vesting, aangezien ze het conflict tussen traditie en moderniteit breder trekken en de huwelijksperikelen laten overstijgen. De eerste westerse studies wijzen er bovendien op dat Qian door een subtiele omgang met zijn hoofdpersoon een geslaagd evenwicht tussen maatschappelijke satire en meer invoelende karaktertekening creëert. Daarbij spelen ook de vele terugkerende motieven een rol, zoals de bootreis aan het begin en bijna-einde van het boek, waarvan duidelijk een spiegelend effect uitgaat.
Na drie herdrukken in twee jaar, wat wijst op een aanzienlijke populariteit, verdween de Vesting, samen met zijn auteur, pardoes van de radar. Toen Mao Zedong in 1949 de Volksrepubliek China uitriep en de letteren per decreet ondergeschikt maakte aan de politiek, trok Qian zich, net als menig ander schrijver, geheel terug uit het literaire leven; hij bedankte voor de eer om als schrijver de publieke zaak te dienen en besloot zich voortaan te wijden aan de wetenschap. In 1953 trad hij aan als onderzoeker klassieke poëzie aan de prestigieuze Chinese Academy of Social Sciences te Peking – al werd hij daar, vanwege zijn talenkennis, ook een tijdlang tot voorzitter benoemd van een vertaalteam voor de geschriften van Mao. Gedurende decennia werd er nauwelijks meer iets van hem vernomen; tijdens de Culturele Revolutie circuleerden er zelfs geruchten dat hij zou zijn overleden. Toen hij eind jaren zeventig, na de dood van Mao, weer boven water kwam, werd duidelijk dat hij en zijn vrouw, zoals veel intellectuelen, menige publieke vernedering hadden ondergaan. Samen hadden ze zelfs drie jaar in een ‘kaderschool’ oftewel heropvoedingsinstituut doorgebracht, ervaringen die zijn vrouw later te boek zou stellen in het nuchtere Six Chapters of My Life ‘Downunder’, zoals de titel van de Engelse vertaling uit 1983 luidt. Toen het echtpaar in 1972 uit de kaderschool kwam was de ellende overigens nog niet voorbij: hun appartement bleek door anderen bezet, waardoor zij nog eens drie jaar in Qians kantoor aan de Academy moesten bivakkeren.
Qian Zhongshu en Yang Jiang
Qians terugkomst in het openbare leven, gemarkeerd door een korte buitenlandse tournee in 1979, sloeg in als een bom, niet in de laatste plaats omdat bleek dat hij zich tijdens de Culturele Revolutie heimelijk gewijd had aan zijn grote levenswerk: een weldra in meerdere banden uitgegeven verzameling erudiete essays over allerhande literair-historische onderwerpen, geheel gesteld in het klassiek Chinees – een taal die qua status vergelijkbaar is met het Latijn in het Westen. Hij gaf dit wederom van citaten aan elkaar hangende geheel een voor hem karakteristieke titel mee, Met bamboe en els, naar een beroemde vergelijking uit het taoïstische boek Zhuangzi, waarin het hebben van een ‘beperkt denkraam’, aldus sinoloog W.L. Idema, wordt vergeleken met ‘turen door een bamboebuis om de hemel te doorgronden’ of ‘de dikte van de aarde willen meten met een els’ (een kleine priem). Voor de vertaalde bloemlezing die in 1998 bij Harvard University Press verscheen, bedacht Qian zelf de Engelse titel: Limited Views. Natuurlijk zette hij zich daarmee weer vol zelfspot neer als de stoffige kamergeleerde die zich ver van de grote, boze buitenwereld ophoudt, maar commentatoren wijzen erop dat er in zijn aandacht voor het detail en de nuance dezelfde indirecte waarschuwing tegen oppervlakkigheid en politieke willekeur schuilt als in zijn debuutbundel In de kantlijn van het leven – alleen moest dat onder Mao in veel bedekter termen. Hét grote verschil met die vroege essays, waarin nog een baldadige dertiger spreekt, is de encyclopedische ernst van het latere werk.
Maar ook Qians humor was terug, want in 1980 werd voor het eerst zijn Belegerde vesting weer uitgegeven – om algauw in alle grote talen te worden vertaald en, mede door een populaire tv-serie uit 1990, uit te groeien tot een van de klassiekers van de moderne Chinese literatuur. Tegenwoordig kent elke Chinese scholier de mooie prater Fang Hongjian en zijn pittige echtgenote Sun Roujia, die met haar bescheiden voorkomen maar sterke, ‘heerszuchtige’ wil wel eens een zeer rake typering van de Chinese vrouw is genoemd. Ook het fictieve ‘Clayton University’, waar de arme Fang zijn valse bul van kocht, is in China een gevleugelde uitdrukking geworden.
De schrijver zelf bleef tamelijk stoïcijns onder het succes en weigerde over het algemeen alle interviews of bezoekjes van bewonderaars – een enkele vertaler daargelaten. ‘Als je het ei lekker vond, moet je dan per se de kip leren kennen?’ was zijn reactie op dergelijke verzoeken. Dat de vraag naar de mens achter het werk niettemin erg groot was, blijkt wel uit het feit dat zijn vrouw Yang Jiang voor de herziene editie van de Vesting uit 1985 een lang nawoord schreef, waarin ze niet alleen een aanzet gaf tot Qians biografie, maar ook in detail aantoonde waar het boek, ondanks alle schijnbare overeenkomsten, van het leven verschilde. Bij bijna alle personages wordt een vermeende pastiche op bestaande personen ontzenuwd, en ook laat ze fijntjes weten dat Qian en zij weliswaar net als in het boek op een Franse mailboot uit Europa waren teruggekeerd, maar ‘helaas’ niet in 1937 – en natuurlijk heette die boot ook niet de Vicomte de Bragelonne, want dat is de titel van een roman van Alexandre Dumas.
In de loop van de jaren negentig raakte Qian Zhongshu ernstig verzwakt door kanker, een ziekte die tot overmaat van ramp ook zijn geliefde enige dochter trof. Zij stierf een jaar vóór hem, in 1997. Yang Jiang overleefde hen beide en publiceerde over dat dubbele verlies de bitterzoete gezinsbiografie Wij drie (2003), die haar op hoge leeftijd nog een veelgelezen auteur maakte. Op het moment van dit schrijven 101 jaar oud, houdt zij de herinnering aan haar man nog op vele manieren levend.
Oorspronkelijk verschenen als nawoord bij mijn vertaling van Belegerde vesting, Athenaeum – Polak & Van Gennep 2013, ook gepubliceerd op Schwob.nl
Lees hier een waarderende recensie van Belegerde vesting
Zo staat het in alle geschiedenisboekjes: in 1949, het jaar van de communistische machtsovername in China, legde Shen Congwen, een van de grootste schrijvers van zijn tijd, na een poging tot zelfmoord de pen neer. Hij was beslist niet de enige die er de brui aan gaf toen de politiek definitief de literatuur in zijn greep kreeg, voor veel Chinese schrijvers was dat jaar een keerpunt. Toch blijft Shens verhaal als geen ander het Chinese hart beroeren, niet alleen omdat het keerpunt bij hem als het ware is samengestold tot één dramatisch moment, maar ook om de opvallende eerlijkheid waarmee hij van zijn jarenlange innerlijke worsteling verslag heeft gedaan, in brief, polemiek en dagboek.
Shen Congwen
Peking, maandag 28 maart 1949. Zelf heeft Shen met geen woord meer over zijn daad van die ochtend gerept. Geen krant ook die er melding van maakte, zelfs niet de muurkrant van de universiteit waar hij die periode werkte. Het werd alleen rondgefluisterd in de kantines en slaapzalen, wist een vriend van de familie te melden – in een artikel dat pas in 1957 verscheen in Taiwan, het eiland waarnaar velen na Mao’s machtsgreep de wijk zochten. Lang was dit artikel de enige bron voor het gebeurde, totdat Shens jongste zoon Huchu wat meer details prijsgaf, in een herdenkingsstuk voor zijn vader uit 1988, het jaar van zijn dood.
Huchu, destijds elf jaar, herinnert zich dat hij de bewuste dag uitgelaten uit school kwam, helemaal vol van de communistische rijstplantersdans die hij die dag voor het eerst had geleerd. Het contrast met de thuiskomst kon niet groter – hij noteert staccato: ‘De deur stond wagenwijd open, binnen was het een chaos. Een van de ramen was ingeslagen, een stuk opengereten hor stak naar buiten. Alleen grote broer was thuis. Papa heeft een ongeluk gehad!’ Hij begreep: die ochtend nadat hij naar school was gegaan, een halfuur eerder voor de dansoefeningen, had papa ‘op verschillende manieren geprobeerd om rust te vinden’, maar gelukkig had een oom hem gered en ‘was hij daar niet in geslaagd’.
Rust was iets waar zijn al maanden depressieve vader het vaak over had gehad; de kleine jongen wist dat zijn vader ‘ziek’ was, het hele gezin leed eronder. Wat de ‘verschillende manieren’ betreft, die zou zijn moeder kort daarna in een pas veel later gepubliceerde brief aan de familie kort en zakelijk beschrijven: haar man had zich met een scheermesje de keel en polsen doorgesneden en ook nog paar slokken petroleum gedronken. ‘Gelukkig was het overdag en waren de verwondingen niet ernstig.’ Uit weer een andere bron weten we dat de reddende oom per toeval langskwam en iemand hoorde kreunen. De deur zat op slot, hij sloeg een raam in en trof een bebloede Shen Congwen aan, die volgens zoon Huchu half bewusteloos lag te ijlen, alsmaar herhalend: ‘Ik kom uit Hunan… Ik kom uit Fenghuang…’
Fenghuang (letterlijk ‘Feniks’) is het dorpje in de zuidelijke provincie Hunan waar Shen in 1902 werd geboren – in de noordwestelijke hoek van die provincie, om precies te zijn, een van oudsher bijzonder gebied. De wat afgelegen regio staat bekend om zijn natuurschoon en de vele etnische minderheden die er wonen, met name de met veel folklore gezegende Miao. Ongereptheid en primitiviteit zijn de eerste associaties die bijna elke Chinees met die bevolkingsgroep heeft. Al eeuwen geleden werd West-Hunan bezongen door de beroemde dichter Tao Yuanming (ook wel Tao Qian geheten, de ‘verborgene’), die er bovendien zijn beroemde utopie de Perzikbloesembron in situeerde: China’s cocagne, het paradijselijke oord vol goede mensen dat na één bezoekje nooit meer teruggevonden kan worden. Die idylle, gecombineerd met de omsluitende bergen, leverde de streek in moderne tijden ook wel de benaming China’s Zwitserland op – een benaming die in Shens geval welhaast omineus mag heten.
Fenghuang
Shen vereenzelvigde zich met zijn geboortegrond. Hij stamde uit een familie van generaals die al generaties lang huwelijken aangingen met de plaatselijke Miao. Iets van hun wildheid is zodoende vast in zijn karakter terechtgekomen, want in plaats van naar school te gaan hing de kleine Shen het liefst rond in de natuur, met name bij de rivier, waar de schippers en de prostituees huisden die later zijn verhalen zouden bevolken. In zijn al vroeg gepubliceerde jeugdherinneringen heeft hij het liefdevol over de ‘grote school van het leven’, die hem zoveel meer boeide dan de ‘kleine school’ van de lesbanken en leerboeken. Die laatste school houdt hij dan ook niet lang vol, op zijn vijftiende gaat hij bij het leger, destijds ‘de enige uitweg’ voor een eenvoudige plattelandsjongen. Vijf jaar lang leert hij het nog grotere leven van de oorlog kennen: China was na de val van de laatste keizerlijke dynastie in 1911 ten prooi gevallen aan krijgsheren, die elkaar eindeloos bestreden in het hopeloos verdeelde land. Ook dat soldatenleven komt terug in zijn literaire werk.
Want soldaat of niet, en spijbelaar of niet, Shen bleek een leesgierig knaapje, dat in het leger onder meer een klerkenbaantje wist te versieren – een boekrijke omgeving waarin hij zowel klassiek Chinese als kersvers vertaalde westerse romans leert kennen: van de historische verhalen uit de Drie koninkrijken tot Dickens’ Oliver Twist. Het leidt ertoe dat hij alsnog wil gaan studeren, en in 1922 maakt hij de grote stap naar Peking, waar hij het nog binnen dat decennium van hongerlijdend student tot gevierd schrijver en – zonder enig diploma – docent literatuur aan de universiteit schopt. Zijn loopbaan is miraculeus, zijn productie niet minder: al in 1935 wordt zijn verzameld werk uitgeven, in vijfendertig delen.
Toch blijft hij een buitenbeentje, autodidact die hij is. Alleen al zijn levenswandel sprak tot de verbeelding: zijn eigenwijze schelmenjaren natuurlijk, maar vooral de geruchtmakende bohémienjaren waarin hij samen met de algauw ook beroemde schrijfster Ding Ling en haar man in een soort ménage à trois leeft, al schrijvend en tijdschriften redigerend – activiteiten die hij naderhand voortzet in het literaire mekka van die tijd: Shanghai. Maar ook de onderwerpen van zijn boeken waren ongewoon: het soms rauwe, soms liederlijke leven van de plattelanders uit zijn geboortestreek, dat hij zonder enig moreel oordeel, eerder met sympathie beschrijft.
Eerste druk van Grensplaats
In zijn beroemdste roman, het korte Grensplaats uit 1934, komt eigenlijk alles samen. Het opent als een ingetogen pastorale over de ontluikende seksualiteit van een vijftienjarig plattelandsmeisje, maar blijkt uiteindelijk een idylle met duistere ondertonen. Het meisje wordt opgevoed door haar grootvader, veerman van beroep, omdat haar beide ouders vanwege hun onmogelijke liefde zelfmoord hebben gepleegd. De oude man houdt haar hierover angstvallig in onwetendheid en probeert met aandoenlijke onbeholpenheid een echtgenoot voor haar te vinden. Twee broers dingen door middel van een traditioneel zangritueel naar haar hand, terwijl het pure meisje intussen door giechelende hoertjes in de haven glimpen van een ander leven oppikt. Maar voordat ze goed en wel begrijpt wat er gaande is, frustreert haar grootvader uit overbezorgdheid alle kansen, met nieuwe sterfgevallen tot gevolg. Shens toon zal sommigen misschien wat al te naïef zijn, maar de symboliek liegt er intussen niet om: het meisje wordt omringd door de dood, maar blijft zelf de onschuld in persoon. Ze blijft alleen met haar dromen, en zal, zo lijkt het, nooit een grens oversteken – alleen de rivier, telkens weer, op het veerpontje dat ze van opa overneemt. Om die donkere kant is Grensplaats meteen ook een overgangswerk: werden Shens personages voorheen vaak als nobele wilden gezien, voortaan slopen er diepere, complexere lagen in zijn portretten. Shen begon westerse modernisten te lezen en raakte geïnteresseerd in Freud. Maar eigenlijk heeft die ontwikkeling zich nooit goed door kunnen zetten – omdat de Geschiedenis ertussen kwam.
Hoe meer de burgeroorlogen tussen krijgsheren zich voortsleepten, hoe meer engagement bon ton werd in de letteren, zeker nadat in 1937 ook nog eens de oorlog tegen Japan uitbrak, die uiteindelijk zou opgaan in de Tweede Wereldoorlog. De in 1930 opgerichte Liga van Linkse Schrijvers won sterk aan invloed, en lang voordat Mao Zedong zijn opmars maakte, namen ligaleden met het karakteristieke jargon elke andersdenkende de maat. Al in 1937 kreeg Shen het verwijt dat hij niet ‘over de klassenstrijd’ schreef en ‘geen duidelijke haat- en liefdescheiding tussen de verschillende klassen aanbracht’. Shen was inderdaad een van de ‘onafhankelijke’ schrijvers, die zich liever afzijdig hielden van de politiek. De neutrale Shen, die zich noch bij de opkomende Communistische of de regerende Nationalistische Partij had aangesloten, vond domweg dat je politiek en literatuur goed uit elkaar moest houden, want hoewel literatuur natuurlijk best over politiek kon gaan, zei hij, draaide het er bij de linksen altijd op uit dat politiek de literatuur ging bepalen. Hij werd nogal eens versleten voor de estheet die enkel zijn onschuldige arcadië bezong en volkomen wars was van elk engagement, maar in feite, misschien wel door zijn ‘creoolse’ Miao-temperament, mengde hij zich juist geregeld in polemieken, en fel ook, al was het maar om zich te verdedigen tegen aantijgingen over zijn ‘libertaire’ of ‘onvaderlandse’ opstelling. Zijn vrouw Zhaohe, met wie hij in 1933 was getrouwd, zei hem meer dan eens dat hij moest ophouden met die essays, daar lag zijn talent niet: ‘Je snapt niets van politiek, waarom meng je je er dan in?’
Een alledaagse echtelijke berisping, toen nog, maar het is niet overdreven om te stellen dat Shens bevlogenheid hem later zou opbreken, toen na de capitulatie van Japan in 1945 de strijd tussen de Nationalisten en de Communisten in volle hevigheid losbarstte – de strijd om het landsbestuur waarin de laatsten allengs de overhand kregen.
De toestand wordt grimmiger wanneer begin 1948 de leider van de Linkse Liga, Guo Moruo, een invloedrijk intellectueel, hem in een artikel in een Hongkongs tijdschrift rechtstreeks bekritiseert als een reactionair en een ‘perzikroze’ schrijver, oftewel een pornograaf, die zijn lezers ‘vergiftigt’ en hun ‘strijdmentaliteit verzwakt’. Mogelijk is het een verlate tegenaanval of wraakactie, aangezien Shen in de jaren dertig Guo’s romans eens had gelaakt en hem ironisch had geprezen als politicus – waarom hield Guo zich eigenlijk niet direct met politiek bezig, als dat zijn doel was? Hoe het ook zij, wanneer Shen het communistische leger tegen het eind van datzelfde jaar ziet oprukken naar Peking, lijkt hij steeds gelatener zijn lot te aanvaarden. Uit een brief van begin december 1948:
Alles moet nu eenmaal veranderen, breed gezien gaat China een gloednieuw tijdperk tegemoet, dat lijdt geen enkele twijfel. Wie met de pen nog iets wil betekenen, van nut wil zijn, dient zijn traditionele schrijfopvattingen en maatschappelijke standpunten ernstig ter discussie te stellen, en keuzes te maken… Als middelbare man, met een al wat gestold gemoed en misschien ook wel een te introvert karakter, mis ik de sociale vermogens om me aan te passen; twintig, dertig jaar lang ben ik met mijn pen altijd van het woord ‘denken’ uitgegaan, nu moet ik opeens van het woord ‘geloven’ uitgaan; die omslag valt me zwaar. Over niet al te lang zal ik mijn pen wel moeten neerleggen, als ik er al niet toe gedwongen word. Dat is voor velen van mijn generatie de onvermijdelijke uitkomst.
Zhang Zhaohe en Shen Congwen
Al snel nadat hij in 1946 een aanstelling aan de Universiteit Peking kreeg, begon Shen te voelen dat de tijden nu echt aan het veranderen waren. Een paar jaar eerder had Mao, toen nog guerrillaleider in Yan’an, het communistisch bolwerk waar hij na de Lange Mars was neergestreken, zijn befaamde toespraken over kunst en literatuur gehouden. Die stelde hij voortaan ondubbelzinnig in dienst van de politiek, en steeds meer schrijvers gaven aan zijn oproep gehoor. Een literatuur van ‘arbeiders, boeren en soldaten’ moest het worden, groepen die Shen bij uitstek kende, maar Mao dacht daarbij eerder aan folklore waarin een duidelijke boodschap voor het volk verpakt kon worden. Met groeiende twijfel vroeg Shen zich af of er nog wel plaats was voor zijn manier van schrijven, in een brief aan een vriend zegt hij opvallend mat: ‘Ik kan nog wel mooie werken schrijven, maar geen grootse meer. Mijn werk is vervreemd van de huidige tijd, staat te veel op zichzelf, en dus houd ik me bezig met iets volkomen nutteloos.’
Dat ‘geloven’ had betrekking op discussies die hij voerde met schrijvers zoals de literaire reus Ba Jin, die hem voortdurend over de streep wilde trekken, hem aanspoorde vooral wel te blijven schrijven en zich dus wel ‘aan te passen’ aan de nieuwe maatschappij. Maar Shen vond dat zijn oude vriend ‘een leeg geloof’ predikte, te meer omdat het hem opviel dat Ba Jin, net als zijn oude vriendin Ding Ling, zelf juist hoe langer hoe minder schreef, en eigenlijk alleen nog politiek bedreef. Wat doet ze daar eigenlijk in kamp Yan’an, zei hij snerend over Ding Ling, ze heeft toch allang geen boeken meer?
Shen wordt steeds depressiever onder de continue druk die op hem wordt uitgeoefend, en als het communistische leger in januari 1949 echt voor de poorten van de stad staat, volgt er een ware zenuwinzinking. Het dagelijkse artillerievuur in de straten zorgt voor ‘explosies in papa’s hoofd’, schrijft zoon Huchu, die zijn vader nog voor het raam ziet staan, angstig mompelend: ‘De afrekening is begonnen.’ Volgens Huchu had hij het gevoel dat hij constant in de gaten werd gehouden, dat de buren meeluisterden en dat er ‘een net om hem heen werd getrokken’ om hem ‘te dwingen zichzelf te gronde te richten’. Hij lijkt gelijk te krijgen wanneer er terzelfdertijd muurkranten verschijnen op zijn universiteit, waarin hij opnieuw wordt belasterd als ‘perzikroze’ schrijver, die zich ‘prostitueert’ en zich ‘niet inzet voor het land’. De familie besluit hem uiteindelijk een tijdje naar de campus van de Tsinghua Universiteit te sturen, dertig kilometer buiten de stad, waar hij op adem kan komen. De brieven die hij van daar aan zijn vrouw stuurt tonen niets dan vertwijfeling:
Ik ben moe, ik heb rust nodig, alleen voor jou blijf ik worstelen, maar hoe lang ik het volhoud weet ik zelf niet. Ik moet alles opnieuw leren, mijn kansen afwachten. (29 januari)
Mijn wilskracht, wat is dat dan? Alles wat ik heb geschreven is slecht, dat zeggen anderen tenminste. Ik weet niet eens meer wat ik geschreven heb. […] Geef me rust, een pijnloze rust waaruit ik niet meer hoef te ontwaken. Niemand begrijpt nog wat ik zeg, geen van mijn vrienden wil of durft te zeggen dat ik niet gek ben. […] Je hoeft me niet meer te schrijven, wat doet het er nog toe of ik besta of niet, dit is het leven, meer is het niet. Ik voel me met niets meer verbonden. (31 januari)
Al vijftien jaar zit je met me opgescheept, en nu moet je ook nog eens deze crisis met me door, het vreet aan me. Het heeft niets met jou te maken, het is mijn eigen probleem. (2 februari)
Toespelingen op het zoeken naar definitieve rust zijn er genoeg, maar het blijft gissen naar wat hem uiteindelijk tot de daad heeft gedreven, kort na zijn terugkomst op de Universiteit Peking (die destijds nog midden in de stad lag). Er is het verhaal dat hij begin maart naar zijn oude vriendin Ding Ling is gestapt om uit te vinden of de Communistische Partij, waarin zij inmiddels flink was opgeklommen, nu echt van plan was te ageren op de muurkranten en hem zou komen oppakken. Haar kille houding, gecombineerd met het strakke legeruniform dat ze inmiddels droeg, zou zijn laatste hoop de grond in hebben geboord. Maar Ding Ling zelf heeft later ontkend dat ze die periode zelfs maar in Peking was; ze zou Shen pas in juni dat jaar een keer hebben ontmoet. Dan is er nog de anonieme brief met een getekende kogel die Shen omstreeks deze tijd moet hebben ontvangen, voorzien van de tekst: ‘De afrekening is nabij.’ Die bedreiging zou iets te maken kunnen hebben gehad met het summier overgeleverde voorval op 9 maart, waarbij zijn oudste zoon hem betrapte terwijl hij zijn hand uitstak naar het stopcontact. Ten slotte wijst men op onenigheden tussen hem en zijn vrouw Zhaohe. Hen beiden was al verscheidenen malen aangeraden om ‘marxistische lessen’ te gaan nemen aan de Revolutionaire Universiteit in het noordoosten van China, een soort heropvoeding om ‘voorbereid te zijn’ op de nieuwe maatschappij. Zhaohe voelde er wel voor, tot diep ongenoegen van Shen. Vlak voor de fatale ochtend van 28 maart 1949 had Zhaohe haar vertrek al min of meer geregeld, tot groot enthousiasme van de beide zoons, die haar wel in zo’n stoer maopak wilden zien. Misschien was dat de laatste druppel.
Brieven van Shen Congwen
Nadat hij gered was door de oom die de ruit had ingeslagen, werd hij direct overgebracht naar een nabij ziekenhuis, waar hij nog dagenlang half buiten kennis op bed lag. Telkens als hij bijkwam dacht hij dat hij in de gevangenis zat. Hij vroeg om pen en papier en verzocht zijn vrouw de decaan van de letterenfaculteit in te schakelen om hem vrij te krijgen. Op 2 april laat ze hem overbrengen naar een psychiatrische inrichting. Daar schrijft hij op 6 april een acht pagina’s lange aantekening in zijn dagboek, waarin zich, hoe verward ook, de eerste tekenen van een omslag aandienen. Hij begint om ‘7 uur ’s ochtends’:
Weer een nieuw begin van een dag. In dit ochtendlicht komt de wereld, de maatschappij, vanuit haar eeuwigheid en continuïteit weer in beweging en rolt voort. Maar ik sta nog altijd buiten dat alles. Ik begrijp nog altijd niet wat mijn plaats is. […] Vorig jaar leek ik nog te precies weten wat ik was, wat ik kon doen en wat ik aan de nieuwe maatschappij kon bijdragen. Nu is alles één grote warboel.
Hij zegt diepe schaamte te voelen als hij in het Volksdagblad, de partijkrant, van 2 april leest over de wapenfeiten van een communistische heldin, een ‘pure, gezonde plattelandse’. ‘Dat is pas een nieuwe mens van de nieuwe tijd!’ schrijft hij, daarbij vergeleken stellen die ‘stadse intellectuelen’ niets voor, precies zoals Mao al zei. ‘Ik moet mijn oude literatuuropvattingen wegdoen, geheel en al wegdoen. Stoppen met schrijven is onvermijdelijk, noodzakelijk.’ Maar na dat resolute voornemen komt de twijfel weer:
Wat jammer toch, zo’n nieuw land, zo’n nieuw tijdperk, en ik kan er niet aan meedoen. Mensen die veel slechter zijn dan ik krijgen het nieuwe leven wel, maar ik, objectief beperkt door de omstandigheden, door mijn karakter, moet in dat historische proces opgeofferd worden. Ik heb in twintig jaar artikelen veel te veel mensen beledigd. Geef me een kans op het nieuwe leven.
Om ‘8 uur’ schrijft hij opnieuw dat hij ‘zijn pen er wel aan moet geven’. Wat in deze tijd nodig is, vervolgt hij, is niet denken met het hoofd, maar werken met de handen, als een gewone plattelander opstaan zodra het licht wordt en meteen aan de arbeid. ‘Alleen dan heeft mijn leven weer een normaal doel.’ Cultureel werk moet hij voortaan maar overlaten aan mensen met een gezond en helder hoofd. ‘Alleen als een gewoon mens kan ik iets betekenen voor deze maatschappij.’
Opvallend is hoe hij steeds meer het communistisch jargon overneemt, en dat terwijl de Partij nog altijd niet definitief de macht heeft overgenomen; pas op 1 oktober dat jaar zou Mao de Volksrepubliek uitroepen. Even verderop heeft hij het over zijn ‘opvoeding’ die nu ‘al diep in zijn leven is doorgesijpeld’, en een paar regels daarna zelfs als ‘afgerond’ mag worden beschouwd. Hij voelt zijn leven ‘veranderen’, ‘weer normaal worden’. Het enige wat nog hij wil is ‘met de rest van mijn leven iets nuttigs doen voor het volk’. Het is een ‘mentale hergeboorte’, een ‘nieuw begin’, maar ook een ‘vrijwillige straf’. Laat hem maar als tuinman of bewaker in het Zomerpaleis op een bescheiden salarisje zijn dagen slijten, dat is de straf die hij verdient, een straf die ‘zwaarder is dan de dood’, juist om de gestrafte voor eens en voor al duidelijk te maken dat ‘al zijn fouten zijn begonnen bij het verwijderd raken van het massa’.
Als hij om ‘even over elven’ zijn dagboekaantekening besluit met ‘ik wil het nieuwe leven’, lijkt hij al totaal heropgevoed. Maar helemaal waar is dat niet: hij mag dan accepteren dat de samenleving veranderd is, maar als schrijver wenst hij daar geen rol in te spelen. En dat is wel wat de schrijverswereld van hem verwacht. Als hij een paar maanden later uit de inrichting komt en hij zijn baan aan de universiteit kwijt is, begint men in literaire kringen weer aan hem te trekken. Toch houdt hij voet bij stuk, en in september dat jaar neemt hij een eenvoudig baantje als catalograaf en rondleider in het paleismuseum van de Verboden Stad – precies zo als hij dat in zijn dagboek wenste. Mao zag schrijvers graag als ‘culturele arbeiders’, wel, Shen lijkt die betiteling letterlijk op te nemen, in een hogere, schrijnende vorm van ironie. Niet iedereen zag dat laatste in: een collega-schrijver die hem op een dag in het museum aan het werk zag, durfde hem uit plaatsvervangende schaamte niet te groeten.
Ook de nieuw geïnstalleerde regering laat hem niet met rust, maar hoe gebroken Shen ook lijkt, hij blijft zich halsstarrig verzetten. Pas in 1950 gaat hij schoorvoetend akkoord met de marxistische lessen aan de Revolutionaire Universiteit en pas in 1951 perst hij er ten langen leste een ‘bekentenis’ over zijn verderfelijke schrijversverleden uit. Het is een eindeloos herschreven traktaat vol voorspelbare leuzen als ‘literatuur is ondergeschikt aan de politiek’, waarin hij hoogstens wat authentieke clausules als ‘het is moeilijk mijn oude zelf af te schudden’ weet te behouden. Hoe groot de sociale druk op hem is, blijkt wel uit een bewaard gebleven schoolopstel van zijn zoon, die op zijn eigen manier het ongemak verwoordt waarmee het gezin door Shens weigerachtige houding wordt opgezadeld:
Wij zijn thuis met zijn vieren, papa, mama, mijn oudere broer en ik.Papa was een zogenaamde schrijver onder de Nationalisten, hij heeft vroeger veel boeken geschreven. Hij is erg trots dat hij op eigen kunnen is opgeklommen. Na de Bevrijding ging het niet zo goed met hem omdat hij geen helder bewustzijn had en is hij een tijdje ziek geweest. […] Behalve papa zijn wij een heel progressief gezin. [Op zaterdag] houdt mama ideologische strijdsessies met hem. Als papa zijn denken kan hervormen, zal dat denk ik heel fijn zijn voor ons hele gezin. Ik heb met mijn broer afgesproken dat we mama zullen helpen om papa op te voeden, zodat we weer een gelukkig gezin kunnen worden.
Shens boek over traditionele klederdracht
Opmerkelijk is ook de verhouding met zijn vrouw Zhaohe, die onder het nieuwe bewind uitgerekend redactrice wordt van het vooraanstaande tijdschrift Literatuur van het volk, waarin zij dus mede de nieuwe socialistische standaard voor de Chinese letteren bepaalt. In de loop van de jaren vijftig corresponderen de echtelieden verscheidene malen over literaire zaken, als een van beiden voor het een of ander op reis moet. In deze brieven is soms de felle Shen weer terug, die de door zijn vrouw aanbevolen ‘nieuwe literatuur’ becommentarieert met schimpscheuten over de vele taalfouten: laten ze die soms expres staan om de lezers ernaar te laten zoeken, is dat het soms nieuwe opvoeden? Maar over het algemeen vindt hij de literatuur maar vlak, ‘omdat iedereen bang is iets verkeerds te zeggen’. Zijn vrouw is het uiteraard niet met hem eens, maar geeft wel toe dat schrijvers tegenwoordig zo vaak worden ‘opgetrommeld om aan politieke campagnes mee te doen’ dat ze weinig tijd overhouden om te schrijven. Toch blijft ze hem aansporen: ‘Vroeger, toen je nog ambitieus was, schreef je tot je neus bloedde, nu is er een partij die literatuur belangrijk vindt en schrijvers steunt en aanmoedigt, en dan schrijf je juist niet!’
Kennelijk zit er nog genoeg West-Hunanese koppigheid in hem: Shen blijft in het paleismuseum, en alles wat hij in zijn verdere leven nog publiceert zijn boeken en artikelen over traditionele kostuums, zijde, lak- en glaswerk, waaronder overigens zeer gewaardeerde standaardwerken. In 1961 wordt hij nog een keer overgehaald om zich voor langere tijd in een schrijverskolonie ergens in de provincie te vestigen, om daar ‘van het leven te leren’ en een roman te schrijven. Er ging een audiëntie met Mao in hoogsteigen persoon aan vooraf, die gezegd moet hebben: u bent nog niet zo oud, u kunt nog wel een tijdje mee als schrijver. Maar Shen houdt het na een paar kladhoofdstukken voor gezien en brengt zijn tijd voornamelijk door in de nabijgelegen porseleinfabrieken van het beroemde Jingdezhen, waar hij meer van zijn gading vindt. Alles wijst er ook op dat hij werkelijk gepassioneerd is van al dit soort ambachtswerk: voor de buitenwereld ‘begraaft hij zich in die stoffige museummagazijnen’, maar een geëmigreerde oud-leerling die hem in 1973 na jaren terugziet merkt op hoe zijn ogen twinkelen als hij over antiquiteiten en dergelijke spreekt. Op de vraag waarom hij niet meer terug naar de fictie wil, antwoordt hij bescheiden, bijna verontschuldigend dat hij daar ‘simpelweg de vereiste levenservaring niet meer voor heeft’.
Tijdens de Culturele Revolutie blijkt zijn keuze voor een ondergedoken monnikenbestaan ook niet eens zo’n slechte, want de ergste vervolgingen blijven hem bespaard. In 1966 moet hij weliswaar een jaar lang damestoiletten schrobben, omdat nu eenmaal geen enkele intellectueel zijn leven zeker is in die tijd, maar als hij later naar een kaderschool wordt gestuurd, voor weer een nieuwe ronde heropvoeding, krijgt hij niet het zwaarste werk te doen. Schrijven doet dan eigenlijk niemand meer, daarop is hij nu geen uitzondering.
Na de Culturele Revolutie, die eindigt met Mao’s dood in 1976, komt er langzamerhand meer vrijheid in de kunsten, zeker onder de hervormingen van de jaren tachtig. Er breekt een periode aan die veel wegheeft van de levendige jaren twintig en dertig, met opnieuw een flinke injectie westerse literatuur. Toch neemt Shen de pen niet meer op, al is zijn gedeeltelijke verlamming na een hersentrombose in 1983 daar mede debet aan. Wel wordt hij herontdekt en zelfs aanbeden door een nieuwe generatie schrijvers die, op zoek naar de ware Chinese literatuur onder de versteende laag maoïstische ideologie, juist bij hem het kolkende magma van de traditionele vertelwijzen vinden. Een hedendaags schrijver heeft eens gezegd dat hij als student ademloos in een onbekend, oud boek zonder kaft en titelblad had zitten lezen, en er pas later achterkwam dat het om Grensplaats ging.
Maar het was meer dan de boeken alleen. In de puurheid van Shens personages, zoals het meisje op het veer uit Grensplaats, zag men nu scherper dan ooit zijn eigen karakter terug. Niet alleen omdat in de Chinese literatuurbeschouwing de mens en de tekst lang niet zo streng gescheiden worden – van oudsher is literatuur in China immers de spiegel van ’s schrijvers ziel, waarin ongehuicheld zijn gevoelens over de wereld worden gereflecteerd. Maar ook omdat Shen in zijn pijnlijke worsteling met de politiek heeft laten zien dat hij zijn literatuur echt zuiver heeft proberen te houden, door niet volgens andermans geloof te schrijven of, zoals anderen wel deden, op andermans aanwijzing zijn oude werk te herschrijven. Meer dan een tragisch slachtoffer, lijkt hij in die zin eigenlijk een taaie, oprechte volhouder. En zo wordt hij sinds zijn dood in 1988, op vijfentachtigjarige leeftijd, waarschijnlijk vooral herinnerd.
***
Voor dit essay is gebruik gemaakt van Shen Congwens correspondentie, zoals opgenomen in zijn Verzameld werk uit 2002 en zijn Familiebrieven uit 1995, alsmede van diverse Chineestalige bronnen. Geraadpleegde westerse werken zijn The Odyssey of Shen Congwen door J. Kinkley (Stanford University Press, Palo Alto, ca, 1987; biografie), The Chinese Literary Scene door Kai-yu Hsu (Penguin 1975), Vier zusters van Hofei door Annping Chin (Spectrum, Utrecht 2003; over Zhang Zhaohe) en en het tijdschrift A Public Space nr 10, 2010 (Brooklyn, New York; brieven).
Shen Congwens klassieker Grensplaats uit 1934 is een korte roman die opent als een ingetogen pastorale over de ontluikende seksualiteit van een vijftienjarig plattelandsmeisje, maar uiteindelijk een idylle met duistere ondertonen bljikt te zijn. Het meisje, Cuicui, wordt opgevoed door haar grootvader, veerman van beroep, omdat haar beide ouders vanwege hun onmogelijke liefde zelfmoord hebben gepleegd. De oude man houdt haar hierover angstvallig in onwetendheid en probeert met aandoenlijke onbeholpenheid een echtgenoot voor haar te vinden. Twee broers dingen door middel van een traditioneel zangritueel naar haar hand, terwijl het pure meisje intussen door giechelende hoertjes in de haven glimpen van een ander leven oppikt. Maar voordat ze goed en wel begrijpt wat er gaande is, frustreert haar grootvader uit overbezorgdheid alle kansen, met nieuwe sterfgevallen tot gevolg. Shens toon zal sommigen misschien wat naïef zijn, maar de symboliek liegt er intussen niet om: het meisje wordt omringd door de dood, maar blijft zelf de onschuld in persoon. Ze blijft alleen met haar dromen, en zal, zo lijkt het, nooit een grens oversteken – alleen de rivier, telkens weer, op het veerpontje dat ze van opa overneemt.
Shen Congwen
Hoofdstuk 13
Bij schemerval zat Cuicui onder de witte pagode achter het huis, kijkend naar de sluierwolken die door de ondergaande zon brandend perzikroze werden gekleurd. De veertiende was marktdag in Zhongzhai, veel kooplui uit de stad trokken erheen om bergproducten te kopen, en dus waren er ook veel overstekers; grootvader had op het pontje geen ogenblik rust. Weldra zou het donker zijn, de gevederde wereld leek al op stok, behalve de koekoek – die hield geen ogenblik stil. Rotsen, aarde, bomen en planten, alles was de hele dag door de zon geblakerd en alles gaf op dit moment een klamme warmte af. Je rook de aarde, je rook de planten, je rook zelfs de kevers. Cuicui keek naar de rossige wolken, luisterde naar het geroezemoes van de reizende kooplui op het veer, en voelde een sluimer van mistroostigheid.
De schemer was even zacht, mooi, vredig als altijd. Toch zou ieder in haar plaats diezelfde mistroostigheid hebben gevoeld – dit was het moment waarop de dag, waarop het leven pijn deed. Cuicui had het gevoel dat er iets miste. Dat de dag, de tijd te snel voorbijging en dat er iets moest gebeuren om hem tegen te houden, vast te houden, maar wat? Het was allemaal zo’n sleur, zo’n ondraaglijke sleur.
‘Ik vaar gewoon naar Taoyuan, helemaal over het Dongtingmeer, en laat opa de hele stad naar me afzoeken, met een fakkel, met een gong, en overal moet hij me roepen.’
Ze ging helemaal op in haar verbeelding, alsof ze een diepe wrok koesterde jegens haar grootvader, ze stelde zich zelfs voor hoe hij na een daglang dolen en speuren radeloos op zijn pontje zou neervallen.
Iemand zou roepen: ‘Ik moet over, baas, wat is er aan de hand? Zo kunt u toch niet blijven liggen?’
‘Wat er is? Cuicui is weg, naar Taoyuan!’
‘En wat nu?’
‘Wat nu? Ik pak een mes, rol het in mijn bundeltje… en dan neem ik de boot en maak haar van kant!’
Ze schrok, alsof ze het gesprek echt had gehoord, en schel roepend om haar opa rende ze de helling af naar de beek. Daar zag ze hem, midden op het water, op het pontje vol gedempt keuvelende mensen. Haar hart, haar kleine meisjeshart, ging nog steeds als een bezetene te keer.
‘Opa, opa, breng de boot aan de kant!’
De oude veerman begreep niet wat ze bedoelde, dacht dat ze het van hem over wilde nemen. ‘Wacht maar meisje,’ zei hij, ‘ik kom zo.’
‘Snel nou!’
‘Ik kom, ik kom!’
Ze ging op de oever zitten en keek uit over de in avondkleuren gehulde beek. Onder de mensen op het pontje zag ze een roker die met een vuursteenaansteker zijn pijp aanmaakte, waarna hij met de lange pijpensteel tegen de rand van de boot tikte om de as eraf te slaan. Opeens moest ze huilen.
Toen grootvader weer met de pont bij de kant was, zag hij haar daar verdwaasd zitten. Hij vroeg wat er was maar ze gaf geen sjoege. Ga het vuur voor het eten maar vast aansteken, zei hij. Cuicui dacht even na, vond het idioot dat ze had zitten huilen, en ging in haar eentje terug naar huis, waar ze in het pikdonker voor de oven hurkte. Toen het vuur brandde liep ze weer naar buiten tot aan de rand van het klif en riep haar grootvader dat hij thuis moest komen. Maar de oude schipper, die zijn werk heel serieus nam, wist dat iedereen voor het eten terug in de stad wilde zijn en ging nog liever met één persoon over dan dat hij iemand moest laten wachten; voorlopig kwam hij dus nog niet aan wal. Vanaf de steven riep hij naar Cuicui dat hij nog even doorwerkte en kwam eten zodra er geen mensen meer waren.
Cuicui drong aan, maar hij negeerde haar. Bedroefd zakte ze neer op het klif.
Het werd donker. Flitsend schoot het blauwe lichtje van een grote vuurvlieg langs haar heen. ‘Kijk jou eens vliegen,’ dacht ze, ‘en zo ver!’ Met haar ogen volgde ze zijn glimmende staartje. De koekoek riep weer.
‘Opa, waar blijf je nou? Kom!’
Grootvader, op de trekpont, hoorde haar aanhankelijke, nu zelfs klaaglijke stem en antwoordde bars: ‘Ik kom al, Cuicui, ik kom!’ Terwijl hij intussen bij zichzelf dacht: ‘Meisje meisje, wat moet er toch van je worden als ik er straks niet meer ben?’
Toen de oude schipper thuiskwam was het pikdonker binnen, op de vlammen in de oven na. Hij zag Cuicui op het lage krukje voor de oven zitten, met haar handen voor haar ogen.
Pas toen hij bij haar stond begreep hij dat ze zo al een tijdje had zitten huilen. De hele middag had hij voorovergebogen de pont heen en weer getrokken, en zodra hij rust hield deed alles hem zeer, zijn handen, zijn rug. Normaal gesproken rook hij bij thuiskomst de geur van gesmoorde groente in de pan, en kon hij Cuicui onder het lamplicht heen en weer zien schieten, druk bezig met het avondmaal. Vandaag was het anders.
‘Ik ben wat later en je huilt al, dat kan toch niet, meisje? Wat als opa ooit doodgaat?’
Cuicui zweeg.
‘Niet huilen,’ zei hij, ‘je bent groot nu, je mag niet huilen, wat er ook gebeurt. Je moet sterk zijn, flink zijn, anders hoor je hier niet thuis hoor, op dit stukje aarde van ons!’
Ze haalde haar handen van haar ogen en leunde naar hem toe. ‘Ik huil al niet meer.’
Bij het eten, onder de sojaolielamp, vertelde grootvader haar voor de afleiding wat verhalen, verhalen waarin ook haar overleden moeder voorkwam. Moe van de dag dronk hij een half kommetje sterk, waardoor hij na het eten in een opgewekte stemming raakte. Samen gingen ze buiten op de rand van het klif in de maneschijn zitten, waar de oude schipper verder vertelde. Over hoe lief haar arme moeder was geweest. Over hoe koppig haar arme moeder kon zijn. Cuicui luisterde ademloos, en vol bewondering.
Ze zat met haar armen om haar opgetrokken knieën, tegen haar grootvader aan, en vroeg hem om nog meer verhalen over die arme moeder van haar. Af en toe slaakte ze een zucht, alsof er iets zwaars op haar hart lag dat ze zo weg wilde drukken; maar met een zucht kreeg ze dat niet gedaan.
Het maanlicht leek van zilver en zette alles in zijn gloed; de bamboe op de bergen stak er zwart bij af. In het gras en de struiken rondom hen klonk het getjirp van insecten, aanhoudend als dichte regen. Af en toe liet een grasvogel een roller horen, moeilijk te zeggen waarvandaan. Maar algauw leek het beestje te beseffen dat het zich op dit uur koest moest houden, waarna het zijn oogjes toekneep en kalmpjes insliep.
Grootvader, nog altijd in opperbeste stemming sinds de nacht gevallen was, ging verder met zijn verhalen. Hij vertelde Cuicui over het volkszingen in de streek, over hoe die traditie twintig jaar geleden vermaard was tot over de grenzen van Sichuan en Guizhou. En dat Cuicui’s vader de beste zanger van allemaal was, dat hij met talloze beelden kon laten zien hoe liefde en haat met elkaar verweven waren, ook dat vertelde hij haar. En dat Cuicui’s moeder ook zo van zingen hield, dat ze nog voor ze Cuicui’s vader kende al vraag- en antwoordliederen met hem zong in de zon – hij terwijl hij bamboe kapte op de berg, zij terwijl ze het pontje de rivier overtrok. Ook dat vertelde hij haar.
‘En toen?’ vroeg Cuicui. ‘En toen?’
‘En toen?’ zei grootvader. ‘Dat is een lang verhaal. Het voornaamste is dat jij uit die liederen bent voortgekomen.’
De schrijver is te prijzen om zijn bescheidenheid. Hij streeft niet naar status, maar naar het hogere; elke zelfgenoegzaamheid is hem vreemd. Ik meen het, een schrijver veracht zichzelf soms nog erger dan anderen al doen; hij vindt het vreselijk om schrijver te zijn en getroost zich een hoop moeite, tijd en papier om te bewijzen met hoeveel onwil en ongenoegen hij het schrijverschap wel niet draagt. Is hij daarmee, in onze huidige maatschappij, geen visionair die de polsslag van zijn tijd feilloos aanvoelt?
Het begrip schrijver zou normaal gezien moeten verwijzen naar eenieder die boeken of artikelen produceert en manuscripten indient voor publicatie. Maar in de praktijk wordt er alleen maar mee verwezen naar schrijvers van poëzie, romans, essays en toneel, oftewel, wat men in vroeger tijden aanduidde als ‘bellettristen’ of ‘geletterde leeglopers’, als in: ‘Wie zijn leven aan de letteren wijdt, is gedoemd tot onbeduidendheid.’ Vandaar dat natuur- en maatschappijwetenschappers, die niet de ‘lege letteren’ maar het ‘ware weten’ dienen, zich ondanks de lijvige artikelen die zij schrijven geen moment als nutteloze mannen van de letteren beschouwen – al zullen zij zich in nuttigheid dan nooit kunnen meten met de mannen van de wapenen. Maar misschien komt die houding ook wel voort uit zelfkennis; wat woorden op papier kunnen zetten is immers nog geen literaire verdienste.
Als je het hebt over nuttigheid, zie ik ruwweg twee soorten. Ten eerste het hergebruik van afval, zoals koeienuitwerpselen die kunnen dienen als brandstof, of denk aan de zuinige Tao Kan die nog geen houtsnipper, geen bamboestompje kon weggooien.[1] Ten tweede de onontkoombaarheid van dagelijkse gebruiksvoorwerpen als een tandenborstel of het toilet, dingen waarover wij net zo denken als Wang Ziyou over zijn geliefde bamboe: ‘Ik kan geen dag zonder u.’[2] Terwijl alles op aarde dus een veelheid aan nuttige toepassingen en uiteenlopende vormen van bruikbaarheid kent, lijkt alleen de schrijver getooid met de kroon der nutteloosheid. Is het niet droevig dat hij zich minderwaardig moet voelen ten opzichte van een houtsnipper, een bamboestompje, een tandenborstel of een toilet?
Laten we voor de nuttigen onder hen daarom een aparte naam bedenken, om hen te kunnen onderscheiden van de literairen. Als tegenhanger van het deftige ‘littérateur’ zouden we ze bijvoorbeeld ‘serviteur’ kunnen noemen, een mooi woord voor dienaar in brede zin, dat beslist niet alleen voor amahs, dienstmeiden en riksjalopers gereserveerd zou moeten worden. Het heeft bovendien twee andere voordelen. Ten eerste ademt het de geest van het democratische gelijkheidsideaal: deskundigen en raadsmannen staan op één lijn met bodes en butlers, simpelweg omdat ze dezelfde titel dragen. Ten tweede strookt het met de idee van de algehele verwestersing van China. In Amerika schijnt een president zich ooit een public servant to the citizens te hebben genoemd, een dienaar die voor iedereen klaar staat dus. De Roomse paus noemt zich nederig servus servorum, oftewel ‘slaaf der slaven’, en tijdens de Franse Revolutie probeerden de revolutionairen hun dienaars voor zich te winnen met de benaming frères servants, ‘broeder-dienaars’. Een president staat gelijk aan onze monarch, de paus (papa) is in onze termen een vader, dus als die begrippen in Europa en Amerika gelijkgesteld worden aan ‘serviteur’, kunnen wij in China niet achterblijven.
De serviteur kijkt neer op de littérateur – dat heb ik niet uit de krant van vanochtend, dat is altijd zo geweest. In de Annalen van Han-keizer Gaozu staat opgetekend dat ‘de Keizer geen literatuur belieft’; de Biografie van Lu Jia citeert keizer Gaozu zelfs direct: ‘Ik heb het rijk te paard veroverd, wat moet ik met boeken en gedichten?’[3] Voorwaar een maxime dat, in al zijn openhartigheid, met recht een sacraal edict van een stichter der dynastie mag heten. Hoeveel woorden de tegenstanders van literatuur door de tijden heen ook aan hun zaak hebben vuilgemaakt, het kwam altijd neer op dat ene simpele zinnetje. Tijdens de huidige oorlog tegen Japan spreken de woorden ‘te paard’ overigens maar al te zeer tot de verbeelding. Ook Plato verbant schrijvers en dichters uit zijn Ideale staat, maar zijn toon is lang niet zo resoluut en afgemeten! Plato had een poëtische inborst, en zelfs keizer Gaozu improviseerde ooit in een vlaag van dichterlijke inspiratie een ‘Hymne aan de wind’; toch koesterden beiden een diepe minachting voor de bellettrie, dus wat te denken van de gemiddelde, welgedane mensaap?
Qian Zhongshu’s bundel In de kantlijn van het leven, waarin ‘Over schijvers’ in 1941 verscheen
Théophile Gautier schreef in Les Grotesques dat de welgestelden vaak ‘aan een vreemde ziekte lijden die men poésophobie zou kunnen noemen, oftewel een hartstochtelijke afschuw van verzen’. De ziekte openbaarde zich als volgt: een welgestelde vader trok op een dag de bureaula van zijn zoon open en vond een stapel volgeschreven vellen papier, die niets weghadden van grootboeken of balansrekeningen. Elk eerste woord van de regel was met een hoofdletter geschreven, maar het laatste woord reikte nergens tot aan de rechterkantlijn. Hij keek nog eens goed en zag dat het gedichten waren, waarop zijn hoofd begon te koken en hij bijna uit zijn vel sprong; welk onheil was zijn familie overkomen! wat een onwaardige zoon had hij voortgebracht! Prompt verviel hij tot krankzinnigheid. Het is overigens een zeer besmettelijke ziekte, die ook tegenwoordig keer op keer om zich heen grijpt, als cholera in de zomer of griep in de winter. En ja, er schijnt een middel tegen te bestaan: men neme een keur aan poëzie- en prozabundels, zowel klassiek als modern en Chinees als westers, geve die prijs aan de vlammen en slikke de overgebleven as in één keer met water door. Mits goed toebereid, zo wordt beweerd, verdrijft dit de beklemming uit de borst en de doorn uit het vlees, wat op den duur zal leiden tot een krachtige natie met een schone politiek en een weerbaar volk! Over deze en andere fascinerende opvattingen van de grote geesten van onze tijd hoef ik hier niet verder uit te weiden, u bent er ongetwijfeld voldoende mee vertrouwd aangezien zij in de daartoe aangewezen, wijd en zijd verkrijgbare bladen staan gepubliceerd.
Literatuur zou dus vernietigd moeten worden, maar schrijvers kunnen best wat aanmoediging gebruiken – aanmoediging om het schrijven op te geven. Pope brabbelde als kind in verzen (lisped in numbers), Bai Juyi kon bij geboorte al een paar karakters onderscheiden, maar van dit soort ongeneeslijke ‘geboren schrijvers’ heb je er al met al maar weinig. Gewone schrijvers houden eigenlijk helemaal niet van literatuur, ze blinken er ook helemaal niet in uit. Ze gaan de schrijverij in zoals meisjes van goeden huize in romans de prostitutie in gaan, gedwongen door de omstandigheden, omdat er niets anders op zat; althans, dat hoor ik vaak. Zodra ze de kans krijgen om aan die hel te ontsnappen, zullen alle veelbelovende jongelingen hun pen aan de wilgen hangen en een betere toekomst kiezen. Literatuur is een vak van pech en tegenslag, de vooruitzichten zijn miniem, al wat het met zich meebrengt is honger en kou, en ziekte ligt altijd op de loer. We kennen enkel de ‘aan lagerwal geraakte schrijver’, de aan lagerwal geraakte wetenschapper, ingenieur, advocaat of zakenman is geen begrip. Zelfs de domsten onder ons gaan geen romans of gedichten schrijven tenzij zij echt geen andere uitweg meer zien. Daarom kijken niet alleen buitenstaanders vol minachting naar literatuur en literatoren, ook schrijvers zelf, vervuld van minderwaardigheidsgevoelens, tonen geen greintje geloof of respect voor de letterkunde. Neem Yang Xiong, littérateur pur sang, die in zijn Stelregels zei: ‘Een wakker man laat zich niet in met rijmelarij en ander gekrabbel.’[4] Ook hij was dus liever een flinke vent dan een schrijver. Zo zien we dus een opvallend verschijnsel: alle geleerden steken, met waardigheid en trots, de loftrompet over hun specialisatie en geloven voor de volle honderd procent in hun vak, terwijl schrijvers ongemakkelijk lachen en zich hullen in schaamte, bang om ergens voor uit te komen; als ze zich onverhoopt toch eens op de borst kloppen, in discussies over ‘literatuur in oorlogstijd’ of ‘literatuur als wapen’, dan klinkt het krachteloos, als een omfloerste trom.
Goethe werd gelaakt omdat hij geen patriottische poëzie schreef, waarop hij in de Gespräche mit Eckermann als een oude knorrepot tekeerging: hij was nooit soldaat geweest en had nooit aan het front gestaan, dus had hij dan vanuit zijn studeerkamer strijdkreten moeten roepen en strijdliederen moeten schrijven (Kriegslieder schreiben und im Zimmer sitzen)? Er zijn maar weinig schrijvers die, in tijden die om helden vragen, kunnen meepraten over oorlogsstrategieën, politieke vertogen kunnen houden en voorstellen kunnen doen aan de regering, of die zich op zijn minst kunnen opwerpen als gids van het volk. Zulke veelzijdige talenten moeten en zullen ook niet wegkwijnen in de literatuur. Zodra zich iets anders aandient houden ze de schone letteren voor gezien en winnen hun kostje elders.
Shelley zegt in zijn ‘Defence of Poetry’ dat dichters de ‘niet erkende wetgevers van de mensheid’ zijn (the unacknowledgedlegislators of mankind). Carlyle vindt in ‘The Worship of Heroes’ dat ook schrijvers bij die heroes horen. Uitzonderlijk begiftigde schrijvers willen zich maar al te graag de rol van held aanmeten, in de vorm van wetgever of wat dan ook. Zichzelf direct uitroepen tot held of wetgever zou aanmatigend zijn, maar ernaar streven is niets anders dan de wil om te reiken naar het hogere. Die wil is prijzenswaardig. Reiken naar het hogere betekent geen genoegen nemen met zichzelf en zich schamen voor zijn sociale positie. Besef van schaamte is de eerste stap naar moed, zei Confucius. En moed moet beloond worden, zeker in deze tijd – of niet soms?
Kortom: laten we de literatuur vernietigen en de schrijver aanmoedigen – om geen schrijver meer te zijn en zich niet meer met literatuur in te laten.
(Vertaling Mark Leenhouts)
[1] Tao Kan (259-334) was een ambtenaar die bekendstond om zijn spaarzaamheid.
[2] Wang Ziyou, een beroemde kalligraaf uit de late vierde eeuw, leefde een teruggetrokken leven omringd door bamboe.
[3] Beide teksten komen uit de Optekeningen van de hofhistoriograaf van Sima Qian (145-87 v.Chr.), de Chinese Herodotus. Keizer Gaozu, de eerste keizer van de Handynastie, was een van de weinige keizers van eenvoudige afkomst.
[4] Yang Xiong (53 v.Chr.-18 n.Chr.) modelleerde deze verzameling maximen naar de Gesprekken van Confucius.
Aards maar bevlogen 